Van een stemmingsstoornis met katatone kenmerken is sprake indien het klinisch beeld gekenmerkt wordt door tenminste twee van onderstaande psychomotorische verstoringen, die kunnen bestaan uit:
- motorische onbeweeglijkheid, die geuit kan worden door katalepsie, waarbij spierverstijving in ledematen of het gehele lichaam optreedt (met inbegrip van wasachtige buigzaamheid) of stupor, een apathische toestand waarbij niet gereageerd wordt op prikkels van buitenaf
- overmatige motorische activiteit, die ogenschijnlijk doelloos is en niet beïnvloed kan worden door externe prikkels
- extreem negativisme, dat geuit wordt door het volhouden van een rigide lichaamshouding ondanks pogingen om in beweging gebracht te worden of een ogenschijnlijk ongemotiveerde weerstand tegen instructies of mutisme, waarbij iemand niet in staat is te spreken
- vreemde willekeurige bewegingen waarbij een ongeschikte of bizarre lichaamshouding wordt aangenomen of opvallend gegrimast wordt
- echolalie (het pathologisch, onzinnig herhalen van een zojuist door iemand uitgesproken woord of zin) of echopraxie (herhaaldelijke imitatie van de bewegingen van iemand anders)
Andere bijzonderheden kunnen bestaan uit stereotiepe bewegingen, maniërisme (een gekunstelde manier van doen), automatische gehoorzaamheid, of gebaren maken.
Mogelijke gevolgen van een katatonische toestand kunnen tekorten aan voedingsstoffen, uitputting, hyperpyrexie (zeer hoge koorts of verhoging van de lichaamstemperatuur) of schade door eigen toedoen inhouden. Ten tijde van ernstige katatonische stupor of opwinding dient diegene nauwlettend in de gaten gehouden te worden om zelfverminking of beschadiging aan anderen te voorkomen.
Van de mensen die katatonisch en opgenomen zijn in een instelling heeft 25 – 50% een stemmingsstoornis. Katatonie kan ook een verschijnsel zijn van een medische aandoening zoals bijvoorbeeld metabolische of neurologische aandoeningen of voorkomen bij een infectieziekte. Verder kan een katatonische conditie het neveneffect van medicatie zijn. In zeldzame gevallen kan een dergelijke toestand een fatale reactie zijn op anti psychotische medicatie waarbij hoge koorts, ernstige spierstijfheid (kramp), versnelde hartslag/ademhaling, hevige transpiratie, kwijlen, trillen en insulten optreden (Neuroleptisch Maligne Syndroom).