In zo’n 10 – 15% van de gevallen komen naast depressieve en manische symptomen psychotische verschijnselen (wanen of hallucinaties) voor en wordt gesproken van een psychotische depressie. Het is één van de meest ernstige vormen van depressie. In het verleden werd een dergelijke depressie ook wel een melancholie genoemd.
In de meeste gevallen is er bij psychotische depressies sprake van wanen. De toetsing van de werkelijkheid is gestoord waarbij het neurotische beeld van de depressie (met intact realiteitsbesef) overgegaan is in een psychotisch beeld. Iemand met een psychotische depressieve stoornis gedraagt zich over het algemeen geagiteerd omdat hij denkt dat er afschuwelijke dingen aan de hand zijn.
De wanen zijn wat hun inhoud betreft vaak in overeenstemming met de depressie (stemmings-congruent) waarbij de thema’s in het teken van persoonlijke tekortkomingen staan:
- Straf: bijvoorbeeld gestraft worden vanwege het begaan van een morele zonde of persoonlijke ontoereikendheid
- Nihilisme: zoals persoonlijke vernietiging of destructie van de wereld
- Schuld: zich bijvoorbeeld verantwoordelijk voelen voor de ziekte van een geliefde
- Somatisch: sommige mensen voelen niets meer en denken al dood te zijn waarbij ze ervan overtuigd zijn dat bepaalde delen van hun lichaam zijn afgestorven, weggerot of verwijderd. Deze lichaamsdelen staan meestal in relatie tot het gevoel, zoals het hart, de hersenen of de ingewanden.
- Dood: deze mensen zijn van mening dat ze al dood maar nog niet begraven zijn en vinden dat ze niet behandeld hoeven te worden omdat ze immers al overleden zijn
- Falen
- Het zich minder voelen
- Armoede: bijvoorbeeld het idee hebben bankroet te zijn
In geval van hallucinaties worden dingen gehoord (auditieve hallucinaties) of gezien (visuele hallucinaties) die niet door anderen worden waargenomen waarbij de eerste (auditieve) vaker voorkomen. Hierbij kunnen stemmen gehoord worden die de persoon veroordelen voor zijn tekortkomingen of zonden. De hallucinaties zijn over het algemeen van voorbijgaande aard en niet gedetailleerd.
In sommige gevallen houdt de inhoud van de wanen en hallucinaties geen verband met de depressie (stemmings-incongruent). Psychotische kenmerken die hierbij kunnen voorkomen zijn achtervolgingswanen (zonder dat diegene het idee heeft het verdiend te hebben achtervolgd te worden), gedachte-inbreng wanen waarbij iemand het gevoel heeft dat er gedachten en plotselinge ingevingen door krachten van buitenaf in zijn hoofd worden gebracht en dus niet van hemzelf zijn, gedachte-uitzending wanen waarbij het gevoel heerst dat anderen hun gedachten kunnen horen en controle wanen die inhouden dat diegene denkt dat zijn daden onder controle van de buitenwereld staan. Bij depressies met dit soort kenmerken hoort een slechtere prognose.
Ook tijdens een manische episode kan er sprake zijn van psychotische symptomen, die over het algemeen qua inhoud in overeenstemming zijn met manische thema’s (opgeblazen gevoel van eigenwaarde, macht, kennis, identiteit). Voorbeelden hiervan zijn het idee dat Gods stem gehoord wordt waarbij diegene een speciale missie opgedragen krijgt of achtervolgingswanen die gebaseerd zijn op de gedachte dat diegene achtervolgd wordt vanwege het bestaan van een bijzondere relatie met een godheid of beroemd persoon.
En ook hierbij geldt dat de psychotische kenmerken in sommige gevallen niet overeenkomen met de typisch manische thema’s. Symptomen die bij dergelijke gevallen optreden zijn achtervolgingswanen (die niet direct verband houden met grootheidsideeën), gedachte-inbreng en gedachte-uitzending wanen en wanen waarbij men het gevoel heeft onder controle te staan. In dit laatste (stemmings-incongruente) geval is sprake van een slechtere prognose.